188. Nuit et brouillard (1963) - Jean Ferrat
Jean Ferrat artiestennaam van Jean Tenenbaum (Vaucresson, 26 december 1930 – Aubenas, 13 maart 2010) was een Franse zanger, componist en tekstschrijver. De carrière van Jean Ferrat begon in het Parijs van de jaren vijftig en in de jaren zestig en zeventig groeide hij uit tot een van Frankrijks populairste zangers.
Jean Ferrat was de zoon van de joodse Mnacha Tenenbaum, die op negentienjarige leeftijd in 1905 of 1906 vanuit Rusland naar Frankrijk was gekomen. Mnacha zette zijn eigen juweliersatelier op in Parijs en trouwde in 1917 met de katholieke Française Antoinette Malon, afkomstig uit Auvergne. Na zijn naturalisatie als Fransman in 1928 nam Mnacha de naam Michel aan. Ondertussen was Michel Tenenbaum een succesvolle juwelier geworden en verhuisde hij en zijn gezin naar Vaucresson, een chique voorstad van Parijs. Michel en Antoinette kregen vier kinderen. Jean Ferrat was hun jongste zoon die op 26 december 1930 werd geboren in "Villa Raymonde", hun woning in Vaucresson.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Michel Tenenbaum op 19 maart 1942 in Parijs op straat opgepakt en geïnterneerd in het interneringskamp Royallieu in Compiègne en daarna in Drancy. Vervolgens werd hij getransporteerd naar Auschwitz waar hij op 5 oktober 1942 op 56-jarige leeftijd werd vermoord door de Duitsers, ondanks het feit dat hij met een katholieke Française was getrouwd. Van dit drama doen Nuit et brouillard (1963) en Nul ne guérit de son enfance (1991) verslag. De familie Tenenbaum vluchtte toen naar de "vrije zone" in Frankrijk waar ze enige tijd werden opgevangen door communisten.
[Foto: archief - AFP]
Sinds die tijd was Jean Ferrat een sympathisant van de communistische partij PCF, al was hij het soms ook oneens met hen. Door zijn maatschappijkritiek had Ferrat tegenstanders. Zo was Ma France (1969) enige tijd verboden op de Franse radio (ORTF). Ook was er in 1991 een controverse tussen Jean Ferrat en TF1 over zijn chanson A la Une.
Tot zijn bekendste liedjes behoort het door hemzelf geschreven La Montagne (Het gebergte) waarvoor hij zich liet inspireren door het landschap rond Antraigues-sur-Volane in de Ardèche, waar hij sinds het begin van de jaren zestig woonde.
Sinds halverwege de jaren negentig maakte Ferrat geen opnamen meer. Hij trad ook niet meer op, maar hij bleef zich als bekende Fransman wel regelmatig mengen in het publieke debat. Ferrat overleed op 79-jarige leeftijd na een kort verblijf in het ziekenhuis waar hij was opgenomen nadat hij thuis was gevallen. Hij was ook al geruime tijd ernstig ziek. Zijn begrafenis werd rechtstreeks uitgezonden op de Franse televisie.
(bron: wikipedia.org/wiki/Jean_Ferrat)
Nuit et brouillard (Nacht en nevel) verscheen in 1963. Jean Ferrat beschrijft in het lied het lot van de slachtoffers van de Duitse concentratiekampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tegelijkertijd verwoordt hij een traumatisch en persoonlijk drama. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd zijn joodse vader Michel Tenenbaum op 19 maart 1942 in Parijs op straat opgepakt en geïnterneerd in het interneringskamp Royallieu in Compiègne en daarna in Drancy. Vervolgens werd hij getransporteerd naar Auschwitz waar hij op 5 oktober 1942 op 56-jarige leeftijd werd vermoord door de Duitsers. Jean Ferrat was toen twaalf jaar. Met Nuit et brouillard herdacht hij alle slachtoffers van de concentratiekampen. Jean verliet na de bevrijding de school om de familie te helpen overleven.
De titel verwijst naar de instructie Nacht und Nebel (Richtlinien für die Verfolgung von Straftaten gegen das Reich oder die Besatzungsmacht in den besetzten Gebieten), ondertekend door Adolf Hitler in 1941. Hierin werd de opdracht gegeven om iedereen die in de bezette gebieden een bedreiging was voor het Derde Rijk of het leger, de Wehrmacht, te transporteren naar Duitsland om ze daar in het absolute geheim te laten verdwijnen.
In de jaren zestig was de deportatie van Franse verzetsstrijders al goed gedocumenteerd, maar dit was nog niet het geval met de deportatie en uitroeiing van joodse Fransen en andere bevolkingsgroepen. Jean Ferrat probeerde juist hier aandacht aan te geven. Hij beschreef het lot van Jean-Pierre, Natacha of Samuel ongeacht tot welke godsdienst zij behoorden, of zelfs helemaal niet godsdienstig waren: “Ils s'appelaient Jean-Pierre, Natacha ou Samuel/Certains priaient Jésus, Jéhovah ou Vishnou/D'autres ne priaient pas, mais qu'importe le ciel”.
Omdat Frankrijk juist in deze periode een verzoening met Duitsland nastreefde, werd Nuit et brouillard onder invloed van de overheid (het Élysée) verboden op de radio en de televisie. Een couplet verwoordt de tegenstand die Jean Ferrat al had verwacht. Sommigen zeiden dat zijn woorden niet van deze tijd waren en dat het beter was om alleen liedjes over de liefde te zingen: “On me dit à présent que ces mots n’ont plus cours/Qu’il vaut mieux ne chanter que des chansons d’amour”. Hij wist dat men hem zou vertellen dat bloed snel droogt in de geschiedenisboeken en dat het geen zin had om hierover te zingen: “Que le sang sèche vite en entrant dans l’histoire/Et qu’il ne sert à rien de prendre une guitare”. Hij vroeg zich af wie hem zou kunnen tegenhouden dit lied te zingen: “Mais qui donc est de taille à pouvoir m’arrêter”. Hij wilde met Nuit et brouillard bereiken dat op een dag de kinderen, de volgende generaties, zouden weten wie de slachtoffers waren: “Pour qu’un jour les enfants sachent qui vous étiez”.
Ondanks het verbod van het Élysée werd Nuit et brouillard op een zondag rond het middaguur uitgezonden in het programma Discorama van Denise Glaser. Succes volgde en Jean Ferrat ontving in 1963 voor dit lied de grand prix du disque, de belangrijkste Franse prijs voor uitmuntende prestaties op het gebied van muziek. Dit was het begin van het succes voor Jean Ferrat. Jean Ferrat vroeg aan Jean Cayrol en Alain Resnais toestemming om de titel van hun 32 minuten durende gelijknamige film uit 1956 te mogen gebruiken, waarmee ze akkoord gingen. In 2013 werd Ferrat's Nuit et Brouillard, opgenomen in de BBC lijst van "20 songs that changed the world."
Controverse ingezet door de hoofdredacteur van L'Arche
In 2005 merkte de hoofdredacteur van het tijdschrift L'Arche, Meïr Waintrater, in een interview met Nouvelles d'Arménie Magazine op dat in de tekst van het lied de joodse identiteit van de slachtoffers niet werd bevestigd. , en voegt eraan toe: „Toch herinner ik me dat ik destijds erg blij was met dit lied en [dat] mijn generatie het met opluchting begroette." Meïr Waintrater bevestigde aan het einde van het interview bevestigd dat "zo'n tekst vandaag aangevallen zou worden wegens impliciet negationisme", en Jean Ferrat antwoordt hem in een open brief waarin hij "zich afvraagt of [deze] woorden niet gewoon psychiatrisch zijn." Hij maakte echter van de gelegenheid gebruik om spijt te hebben "dat hij de andere onschuldige slachtoffers van de nazi's, gehandicapten, homoseksuelen en zigeuners niet had genoemd", waarmee hij het idee onderschreef dat "Samuël" en "Jehovah" inderdaad verwijzen naar de Joodse slachtoffers van de deportatie.
Meïr Waintrater zal zijn standpunt handhaven in verschillende publicaties waarnaar op zijn blog wordt verwezen, maar verklaart echter dat hij Jean Ferrat nooit van antisemitisme heeft willen beschuldigen.
Nuit et brouillard werd nog uitgevoerd door Isabelle Aubret in 1993, Enrico Macias in 2003 (Live) en Hubert-Felix Thiéfaine in 2015
Tekst: Nuit et brouillard
Ils étaient vingt et cent, ils étaient des milliers,
Nus et maigres, tremblants, dans ces wagons plombés,
Qui déchiraient la nuit de leurs ongles battants.
Ils étaient des milliers, ils étaient vingt et cent.
Ils se croyaient des hommes, n'étaient plus que des nombres.
Depuis longtemps, leurs dés avaient été jetés.
Dès que la main retombe, il ne reste qu'une ombre.
Ils ne devaient jamais plus revoir un été.
La fuite monotone et sans hâte du temps,
Survivre encore un jour, une heure, obstinément.
Combien de tours de roues, d'arrêts et de départs,
Qui n'en finissent pas de distiller l'espoir.
Ils s'appelaient Jean-Pierre, Natacha ou Samuel.
Certains priaient Jésus, Jéhovah ou Vishnou.
D'autres ne priaient pas, mais qu'importe le ciel,
Ils voulaient simplement ne plus vivre à genoux.
Ils n'arrivaient pas tous à la fin du voyage.
Ceux qui sont revenus peuvent-ils être heureux ?
Ils essaient d'oublier, étonnés qu'à leur âge,
Les veines de leurs bras soient devenues si bleues.
Les Allemands guettaient du haut des miradors.
La lune se taisait comme vous vous taisiez,
En regardant au loin, en regardant dehors.
Votre chair était tendre à leurs chiens policiers.
On me dit à présent que ces mots n'ont plus cours,
Qu'il vaut mieux ne chanter que des chansons d'amour,
Que le sang sèche vite en entrant dans l'histoire,
Et qu'il ne sert à rien de prendre une guitare.
Mais qui donc est de taille à pouvoir m'arrêter ?
L'ombre s'est faite humaine, aujourd'hui c'est l'été.
Je twisterais les mots s'il fallait les twister,
Pour qu'un jour les enfants sachent qui vous étiez.
Vous étiez vingt et cent, vous étiez des milliers,
Nus et maigres, tremblants, dans ces wagons plombés,
Qui déchiriez la nuit de vos ongles battants
Vous étiez des milliers, vous étiez vingt et cent
(Auteur: Jean Ferrat Componist: Jean Ferrat)
Tekst: Nuit et brouillard - Nederlandse vertaling
Ze waren met twintig en honderd, ze waren met duizenden
Naakt en mager, bevend, in die verzegelde wagons
Ze verscheurden de nacht met hun strijdende nagels
Ze waren met duizenden, ze waren met twintig en honderd
Ze dachten dat ze mensen waren, ze waren slechts nummers
Al lang geleden was hun lot geworpen
Vanaf dat hun hand neervalt, zijn ze nog slechts een schaduw
Ze zouden nooit meer een zomer meemaken
De tijd snelt voorbij, monotoon en zonder haast
Volhouden, nog een dag overleven, een uur
Hoeveel omwentelingen van de wielen, hoeveel tussenstops
Die hun hoop telkens weer doet vervliegen
Ze heetten Jean-Pierre, Natasja of Samuel (1)
Sommigen baden tot Jezus, Jehova of Vishnoe (2)
Anderen baden helemaal niet, maar wat maakte dat in hemelsnaam uit
Ze wilden gewoon niet langer kruipen (3)
Ze bereikten niet allemaal het einde van de reis
Zij die terug kwamen, kunnen ze gelukkig zijn
Ze probeerden het te vergeten
Verbaasd dat op hun leeftijd de aderen van hun armen zo blauw zijn geworden (4)
De Duitsers liepen wacht op hun uitkijktorens
De maan zweeg zoals u nu zwijgt (5)
U kijkt in de verte, u kijkt de andere kant op (6)
Jullie vlees was zo mals voor hun politiehonden (7)
Nu zeggen ze tegen mij dat die woorden er niet meer toe doen
Dat het beter is alleen liedjes over de liefde te zingen
Dat het bloed snel droogt als het eenmaal geschiedenis is geworden
En dat het geen zin heeft een gitaar in de hand te nemen Maar wie is er sterk genoeg om me tegen te kunnen houden
De schaduw is mens geworden, vandaag is het zomer
Ik ga een woordenstrijd aan, als het nodig mocht zijn (8)
Zodat op een dag de kinderen weten wie jullie waren (7)
Jullie waren met twintig en honderd, jullie waren met duizenden
Naakt en mager, bevend, in die verzegelde wagons
Jullie verscheurden de nacht met jullie strijdende nagels
Jullie waren met duizenden, jullie waren met twintig en honderd
Voetnoten (van Gerda Hanen - lyricstranslate):
(1) Jean-Pierre is een Franse naam, Natasja is een Russische naam en verwijst naar de Slavische slachtoffers, Samuel is een joodse naam.
(2) Jehova is de Latijnse vorm van het Hebreeuwse YHWH, het tetragrammaton. Het is de Bijbelse naam van God. Vishnoe is een god in de hindoeïstische wereld
(3) In het Frans is er een uitdrukking “Je préfère mourir debout que de vivre à genoux” en betekent dat je nog liever dood gaat dan dat je je nog langer onderwerpt of voor een ander kruipt. Deze uitdrukking werd o.a. door Albert Camus gebruikt in "L'homme révolté" uit 1951. De uitdrukking werd in 2012 aangehaald door Stéphane Charbonnier, tekenaar en directeur van het Franse satirische weekblad Charlie Hebdo. Charbonnier werd met elf andere collega's gedood tijdens de terroristische aanslag op het kantoor van Charlie Hebdo in Parijs op 7 januari 2015.
(4) Dit zou een verwijzing kunnen zijn naar de Franse uitdrukking “avoir du sang bleu dans les veines” en betekent dat iemand van nobele afkomst is. In Spanje werd deze uitdrukking gebruikt om aan te geven dat mensen geen Moorse (Noord-Afrikaanse Berbers of Arabieren) of Joodse voorouders hadden. De overlevenden van de concentratiekampen zagen dat ook door hun aderen blauw bloed stroomde en dat er dus geen onderscheid was tussen het bloed van hen en dat van andere mensen.
(5) Omdat Frankrijk juist in de jaren zestig een verzoening met Duitsland nastreefde, werd “Nuit et brouillard” door de overheid verboden op de radio en de televisie.
(6) Met “u” wordt hier beschuldigend gewezen naar de Franse overheid.
(7) Met “jullie” wordt verwezen naar de slachtoffers.
(8) Jean Ferrat geeft hier met “twister les mots” volgens ons aan dat hij een woordenstrijd of een dispuut niet uit de weg zou gaan, als dat nodig mocht blijken. De contemporaine vertaling van "le twist" is twistgesprek, dispuut, debat, woordenstrijd. Ferrat gebruikte hier het in 1963 nog niet bestaande werkwoord "twister" om te kunnen rijmen op het woord "étiez", mogelijk omdat in die tijd een deel van de Franse jeugd (de “yéyé” generatie) in de ban was van een Amerikaanse dans die “de twist” werd genoemd, al had Jean Ferrat zelf een overweldigende hekel aan alles dat uit Amerika kwam
{{ 'Comments (%count%)' | trans {count:count} }}
{{ 'Comments are closed.' | trans }}