287. Le déserteur (1954) - Boris Vian

Boris Paul Vian (Ville-d'Avray, 10 maart 1920 – nabij Parijs, 23 juni 1959) was een Frans schrijver, ingenieur, dichter, anarchist, chansonnier en jazztrompettist. Hij heeft ook onder het pseudoniem Vernon Sullivan gepubliceerd.

Zijn werk was vaak controversieel, zeker in het Frankrijk van de jaren 50. Hij heeft 11 romans geschreven, vier dichtbundels, diverse theaterstukken, filmscenario's, chansons, et cetera. Vian vertaalde het werk van Raymond Chandler in het Frans.

Als trompettist was hij vaak te beluisteren in de jazzclub "Tabou", destijds in de Rue Dauphine, nabij het literaire en culturele centrum Saint-Germain-des-Prés in Parijs. Vian schreef om en nabij de 400 chansons. Zijn bekendste en meest controversiële lied is Le déserteur, een pacifistisch lied geschreven ten tijde van de oorlog in Frans Indochina. Naar aanleiding van dit lied werd Vian aangeklaagd door de Franse overheid maar hij werd vrijgesproken. Zijn liedjes zijn opgenomen door vele andere artiesten, onder wie Serge Reggiani, Juliette Gréco, Nana Mouskouri, Yves Montand, Magali Noël en Henri Salvador. Serge Gainsbourg verklaarde dat het zien van Boris Vian op toneel hem geïnspireerd had bij het schrijven van liederen.

Als jazz-enthousiast trad Vian op als liaison voor, onder andere, Duke Ellington en Miles Davis in Parijs. Hij schreef voor diverse Franse jazzbladen (Jazz Hot, Paris Jazz) en publiceerde diverse artikelen over jazz zowel in Frankrijk als in de Verenigde Staten.

Boris Vian had van jongs af aan hartcomplicaties: een slecht behandelde angina toen hij twee jaar oud was had een onvoldoende functionerende aorta tot gevolg. Het trompet spelen werd hem op een gegeven moment ontraden omdat "iedere noot die hij speelde hem een dag van zijn leven zou kosten". Vian ging er vrolijk mee door. Toch was hij ervan doordrongen dat hij niet oud zou worden, wat zijn enorm hoge productie verklaart.

Op de ochtend van 23 juni 1959 woonde Vian de première bij van de film die geïnspireerd was op zijn roman J'irai cracher sur vos tombes bij. Hij had reeds een conflict gehad met de producers over hun interpretatie van zijn boek en had publiekelijk al bekendgemaakt dat zijn naam niet op de aftiteling mocht verschijnen. Enkele minuten na het begin van de voorstelling zakte hij op zijn stoel in elkaar en overleed aan een hartaanval op weg naar het ziekenhuis. Hij was 39 jaar oud geworden.

Le titre qui l'avait lancé a fait mourir (De titel die hem had gelanceerd deed hem sterven) Boris Vian, kopte het Franse tijdschrift Paris Match de week daarop. Pas enkele jaren na zijn dood volgde ook de erkenning voor zijn overige werk.  

(bron: nl.wikipedia.org/wiki/Boris_Vian)

Le déserteur (De deserteur) een beroemd anti-oorlogslied geschreven door de Franse dichter en muzikant Boris Vian. Het werd voor het eerst uitgevoerd op de dag na de beslissende Franse nederlaag in de Eerste Indochina-oorlog op 7 mei 1954. Het werd die dag tijdens een concert gezongen door Marcel Mouloudji en hij nam het een week later op. Toeval, maar het gaf het chanson een bijzondere dimensie. De verkoop en uitzending ervan werden echter verboden door de Franse radiocommissie tot 1962.

Het nummer is in de vorm van een brief aan de Franse president van een man die uitlegt waarom hij de oproep tot wapens heeft geweigerd en deserteur is geworden. Hij meldt hem de oproep om dienst te nemen in het leger naast zich neer te leggen. Het vele leed dat zijn familie al kende door oorlog doet hem besluiten te deserteren. Rondtrekkend als bedelaar zal hij de mensen proberen te overtuigen eveneens te weigeren om aan de oorlog deel te nemen.

Wanneer Frankrijk kort nadien in oorlog komt met de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijders gaat Le Déserteur erg subversief klinken. Het nummer werd al vlug verboden op de radio. Een gemeenteraadslid van Parijs, Paul Faber, die in 1955 het chanson hoorde op de radio, vroeg aan de prefect van het departement Seine het nummer te verbieden en uit te zenden. Hij noemde het een belediging voor de oud-strijders. Vian reageerde op deze censuur in een spottende, niet mis te verstane ‘open brief’ aan de heer Faber. En de pacifist Mouloudji bleef het de hele tijd zingen in zijn récitals. Aan criticasters van zijn nummer antwoordde Vian: “Het is niet anti-militaristisch, maar hevig pro-burgerlijk.”

Eind jaren zeventig werd het lied gecoverd door nucleaire demonstranten in Bretagne, als een directe apostrof voor de felle pro-nucleaire Franse president Giscard d'Estaing in de Plogoff-strijd. Een strofe van het lied verschijnt in de roman V van Thomas Pynchon.

Het chanson heeft een boeiende geschiedenis en bestaat in verschillende versies. Vian toonde het aan de zanger Mouloudji. Deze had al het nummer Barbara op tekst van Jacques Prévert gezongen met daarin het bekende vers "Quelle connerie, la guerre!" (Wat een onzin, oorlog!) Vian verwachtte dat Mouloudji het lied wel zou willen zingen. Dat bleek ook, maar enkele coupletten in het lied stoorden Mouloudji. Bij een heruitgave in 1965 van zijn Le Déserteur schreef Mouloudji op de platenhoes: “Wanneer Boris Vian mij zijn nummer Le Déserteur toonde maakte ik enkele bedenkingen. Hij vroeg mij de passages die mij hinderden te herschrijven, wat ik gedaan heb.

Na lezing ging Vian akkoord met de door mij aangebrachte wijzigingen en ik heb het nummer dan in deze versie gezongen. Vian bleef zijn originele versie zingen. Enkele maanden na het verschijnen werd de plaat uit de handel genomen en uit het catalogus van de firma geschrapt.” Welke tekstwijzigingen bracht Mouloudji aan? Hij richtte de brief liever niet naar die ene persoon, de Franse president, maar naar alle zogenaamde Hoge Pieten, ook in Amerika en in Rusland. ‘Monsieur le président’ werd bij hem ‘Messieurs qu’on nomme grands’. Hij maakte de hele tekst ook minder persoonlijk. Waar Vian het heeft over ‘mijn vader, mijn moeder, mijn broers’ schreef Mouloudji ‘vaders, moeders, broers’.

Waar Vian in zijn tekst het persoonlijk besluit neemt om te deserteren schrijft Mouloudji dat oorlogen dwaasheden zijn waar de wereld genoeg van heeft. Al bij al is de tekst die Mouloudji zingt nogal verschillend van die van Vian maar het grondidee blijft ten volle behouden. Die tekst is duidelijk universeler. Wat Mouloudji het meest stoorde waren de slotverzen die niet strookten met de uitgesproken pacifistische strekking van het lied. De tekst van Vian eindigde oorspronkelijk met ‘Si vous me poursuivez, prévenez vos gendarmes que j’emporte des armes et que je sais tirer’ ('Als je me achtervolgt, vertel je gendarmes dan dat ik wapens draag en weet hoe ik moet schieten'). In de versie van Mouloudji werd het: ‘… que je n’aurai pas d’armes et qu’ils pourront tirer’. (‘… dat ik geen wapens zal hebben en ze kunnen schieten.)

Dat de dienstweigeraar geen wapens draagt en dus niet zal schieten past uiteraard beter in het lied. Ook Vian heeft zijn oorspronkelijke tekst gewijzigd en deze slotverzen aangenomen. Ondanks het vrij grote verschil in de teksten wordt zowel op de plaat van Mouloudji als op de eerste uitgave van de plaat van Vian enkel Boris Vian als auteur en componist opgegeven. Op latere uitgaven wordt de muziek toegeschreven aan Boris Vian én Harold Berg. In werkelijkheid is de melodie van Vian. Berg schreef er het instrumentaal arrangement bij.

Boris Vian zelf trad vanaf begin 1955 op in het Théâtre des Trois Baudets. Hij stond erg koel, zelfs gegeneerd op het toneel. De reactie van het publiek was al even koel. Na enkele weken wilde Vian stoppen, maar Jacques Canetti, de man die in die naoorlogse periode van bijzondere betekenis is geweest voor het Franse chanson, geloofde wel in Vian als chansonnier en drong aan om door te gaan. Hij nam in april een tiental chansons van Vian op in de Philips-studio, waaronder Le Déserteur. Na optredens in Parijs ging Vian op tournee in Frankrijk met nog andere artiesten uit de Canetti-stal. Daar begon het echt mis te lopen. In Bretagne waren er op elk concert patriotten aanwezig die hem wilden beletten het nummer te zingen. Sommige oud-strijders volgden de tournee van stad naar stad om te protesteren. In Dinard was het de burgemeester zelf die het verzet organiseerde. De zaal zat vol oudere mannen met een soldatenmuts op. Ze hoorden zonder protest de andere artiesten aan, maar wanneer Vian verscheen moest hij het ontgelden. In Brussel waren er geen problemen meer. De Franstalige Belgische televisie maakte zelfs de enige TV-opname van Le Déserteur, gezongen door Vian. België was toen niet in een oorlog verwikkeld. Na de tournee zou Vian nooit meer zingen.

Het werd later vertaald in het Engels, Duits (1959 door Gerd Semmer), Italiaans (door Luigi Tenco, Ornella Vanoni en Ivano Fossati), Spaans, Zweeds ("Jag står här på ett torg" en "Desertören", beide door Lars Forssell), Nederlands ("De deserteur" door Peter Blanker), Pools ("Dezerter" door Wojciech Mlynarski), Welsh ("Y FFoadur" door Huw Jones), Catalaans, Deens en vele andere talen. Het nummer werd in 1966 in het Frans opgenomen door Peter, Paul & Mary en door Esther & Abi Ofarim voor hun album 2 In 3 in 1967. Het nummer was een van de vier Vian-nummers die in het Engels werden vertaald en in 1983 als EP werden uitgebracht door de Nieuw-Zeelandse muzikant Bill Direen, met behulp van het pseudoniem "Feast of Frogs" (de andere nummers waren "Snob", "I Drink" en "Hurt Me Johnny"). In de Verenigde Staten zong Joan Baez het tijdens de oorlog in Vietnam.

De grote internationale carrière van het nummer nam een vlucht na de vertolking in 1964 door het Amerikaanse folk-trio Peter, Paul and Mary. Sinds de vertolking door Peter, Paul en Mary werd het lied beschouwd als een protestsong tegen de Vietnam-oorlog en later nog tegen elke andere oorlog. Zo heeft de Italiaanse groep YoYoMundi het lied gezongen tijdens al hun optredens vanaf het begin tot het einde van de Iraakse oorlog.

Verzet tegen het nummer blijft tot op vandaag de dag duren. In de lente van 2009 werd in de stad Héricourt Vian herdacht naar aanleiding van de vijftigste verjaardag van zijn overlijden. Een gemeenteraadslid maakte zijn beklag over het aanleren van Le Déserteur aan kinderen op de lagere school. Hij vond Vian meer aandacht krijgen dan de vijfenzestigste verjaardag van het einde van Wereldoorlog II. Het bericht was te lezen in de krant L’Est Républicain van 4 juni 2009. Deze reactie doet denken aan wat in 1999 gebeurde te Montluçon. Een schooldirectrice werd levenslang uit haar directiefunctie geschorst omdat ze op een herdenking van 8 mei, bevrijdingsdag, twee leerlingen Le Déserteur had laten zingen.

Ook bij ons paste de platenmaatschappij van Philips enige censuur toe. Toen in 1972 een langspeelplaat werd samengesteld met hoogtepunten uit de televisiereeks ’t Oproer kraait, werd ook De Dienstweigeraar, een vertaling door Jaap van de Merwe, gezongen door Peter Blanker, opgenomen. Bij het verschijnen van de plaat bleek dat nummer tussen opname en persing verdwenen te zijn.

In 2007 verscheen een hommage-cd met Vian-chansons gezongen door de jonge (en ook minder jonge) Franse chansonniers en chansonnières. Le Déserteur wordt daarop doorleefd vertolkt door de toen tweeëntachtigjarige Juliette Gréco. Zij was pas zevenentwintig toen het chanson geschreven werd. Een sterk bewijs toch voor de duurzaamheid van het lied.

Naar aanleiding van 11 november, de wapenstilstandsdag van de Eerste Wereldoorlog, vroeg de krant De Standaard in 2003 aan een klein gezelschap van artiesten en kenners om hun favoriete anti-oorlogssongs op een rijtje te zetten. In de toptien was ook Vians Le Déserteur opgenomen. Het had moeilijk anders gekund.

Monsieur le Président
Je vous fais une lettre
Que vous lirez peut-être
Si vous avez le temps
Je viens de recevoir
Mes papiers militaires
Pour partir à la guerre
Avant mercredi soir 

Monsieur le Président
Je ne veux pas la faire
Je ne suis pas sur terre
Pour tuer des pauvres gens
C'est pas pour vous fâcher
Il faut que je vous dise
Ma décision est prise
Je m'en vais déserter

Depuis que je suis né
J'ai vu mourir mon père
J'ai vu partir mes frères
Et pleurer mes enfants
Ma mère a tant souffert
Qu'elle est dedans sa tombe
Et se moque des bombes
Et se moque des vers

Quand j'étais prisonnier
On m'a volé ma femme
On m'a volé mon âme
Et tout mon cher passé
Demain de bon matin
Je fermerai ma porte
Au nez des années mortes
J'irai sur les chemins

Je mendierai ma vie
Sur les routes de France
De Bretagne en Provence
Et je dirai aux gens
Refusez d'obéir
Refusez de la faire
N'allez pas à la guerre
Refusez de partir

S'il faut donner son sang
Allez donner le vôtre
Vous êtes bon apôtre
Monsieur le Président
Si vous me poursuivez
Prévenez vos gendarmes
Que je n'aurai pas d'armes
Et qu'ils pourront tirer 

(Auteur: Boris Vian , Harold B Berg)

Tekst: Le déserteur - Nederlandse vertaling

Meneer de president
ik schrijf u een brief
die u misschien zult lezen
als u tijd heeft

Ik krijg hier zojuist
mijn militaire oproep
Ik moet naar het front
voor woensdagavond

Meneer de president
ik wil dat niet
ik ben niet op aarde
om arme donders te doden

Het is niet om u te ergeren
maar ik moet u zeggen
mijn besluit staat vast
ik ga deserteren

Sinds ik geboren ben
heb ik mijn vader zien sterven
mijn broers zien vertrekken
mijn kinderen zien huilen

Mijn moeder heeft zo geleden
dat ze al in haar graf ligt
en lacht om de bommen
en lacht om de wormen

Toen ik gevangen zat
hebben ze mijn vrouw gestolen
hebben ze mijn ziel gestolen
en heel mijn dierbare verleden

Morgenochtend vroeg
sla ik de deur achter me dicht
voor de neus van de dode jaren
ik ga zwerven

Ik ga bedelend rondtrekken
over de wegen van Frankrijk
van Bretagne tot de Provence
en ik zal tegen de mensen zeggen:

weiger te gehoorzamen
weiger het te doen
ga niet naar de oorlog
weiger te vertrekken

Als er levens gegeven moeten worden
geef dan het uwe
U bent een apostel
meneer de President

Als u me gaat vervolgen
zeg dan tegen uw gendarmes
dat ik ongewapend ben
en dat ze kunnen schieten 

(bron: muzikum.eu)